روز جهانی زبان مادری
International Mother Language Day
یونسکو در کنفرانس عمومی خود در سال ۱۹۹۹ میلادی، روز ۲۱ فوریه (۲ اسفند) را به عنوان روز جهانی زبان مادری نام نهاد. منشأ نامگذاری چنین روزی، برگزاری تظاهرات مسالمت آمیز دانشجویان دانشگاه داکا در بنگلادش (پاکستان شرقی) با هدف ملی کردن زبان بنگالی به عنوان زبان دوم پاکستان (در کنار زبان اردو) در سال 1952 بوده است، که در نهایت با تیراندازی از سوی پلیس و کشته شدن تعدادی از دانشجویان روبرو گردید. با توجه به این رخداد، پس از استقلال بنگلادش از پاکستان و به درخواست این کشور، سازمان یونسکو 21 فوریه را روز جهانی زبان مادری نامید.
زبان بستر رشد فکری و فرهنگی، نشاندهنده مفاهیم و محورهای مورد توجه ملتها و همچنین، بخش عظیمی از میراث مشترک بشر در طول هزاران سال محسوب میشود. هر زبان، در هر وسعت و به هر میزانی که مورد استفاده قرار گیرد، آیینه آداب و رسوم، سنتها، خاطرات و حتی تجربیات تاریخی، سیاسی و اجتماعی است که در زبان متجلی شده و از طریق آن به نسلهای آینده منتقل میگردد. در نتیجه نابودی آن، نابودی بخشی از سابقه و میراث حاصلشده از زیست افراد و جوامع در طول تاریخ است.
با توجه به روند رو به رشد و پرشتاب جهانی شدن، امروزه برخی زبانها از حوزه زندگی اجتماعی ناپدید و به فراموشی سپرده شده اند و یا در معرض خطر نابودی قرار گرفتهاند. به علاوه دولتها نیز گاه در طول تاریخ، اعمال محدودیت نسبت به زبانهای متنوع را به مثابه ابزار کنترل و سرکوب مردم و سلطه فرهنگی بر آنان مورد استفاده قرار دادهاند. به گزارش سازمان ملل حدود چهل و سه درصد از شش هزار زبان موجود در سراسر دنیا در معرض خطر نابودی قرار دارند و چنین آماری، اهمیت موضوع را روشن نموده و ضرورت سیاستگذاریهای ملی و بینالمللی را یادآور میشود.
در همین راستا، شناسایی روزی تحت عنوان روز جهانی زبان مادری، در راستای آگاهیبخشی نسبت به اهمیت زبان در فرهنگ، توسعه و شکلگیری سرمایه اجتماعی مؤثر واقع میشود. به رسمیت شناختن جایگاه زبانهای مادری در سطح بینالمللی، میتواند علاوه بر تبیین جایگاه عناصر فرهنگی از جمله زبان، از پیشینه تاریخی ملتهای گوناگون محافظت نماید. حفظ تنوع زبانی به تقویت ارتباطات میان انسانها از طریق ایجاد درک و احترام متقابل نسبت به تفاوتهای فرهنگی و در نهایت، حفظ تکثر و پویایی فرهنگها خواهد انجامید. به بیانی دیگر، نامگذاری روز زبان مادری به منظور کمک به تنوع زبانی و حفط اصالت فرهنگی صورت گرفته است.
تشویق افراد، گروهها و جوامع به یادگیری و استفاده از زبانهای محلی و ملیِ خود در کنار زبانهای بینالمللی، میتواند بهترین راه پاسداشت چنین روزی باشد. البته نکتهای که توسط بسیاری از فعالان و پژوهشگران حوزه زبان و ادبیات مورد توجه قرار گرفته آن است که باید در میزان استفاده از زبانهای محلی و زبانهای یکپارچه ملی، تعادل و تناسب رعایت گردد؛ زیرا افراط و تفریط در این حوزه میتواند آثار زیانباری به همراه داشته و به جای تحکیم ساختارهای فرهنگی ملتها، موجب تضعیف و انفصال آن گردد.
شیما شفیعی پژوهشگر کرسی حقوق بشر صلح و دموکراسی یونسکو
دانشگاه شهید بهشتی
