روابط عمومی دانشکده علوم زمین با دکتر عنابستانی، استاد دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده علوم زمین و نویسنده کتاب «بوم روستا»، گفتگو کرده است.
متن این گفت و گو به شرح زیر است:
خبرنگار: مفهوم اکوویلیج و تاریخچه شکل‌گیری آن در جهان را بیان کنید؟
عنابستانی: برای طرح این موضوع ابتدا لازم می دانم مقدمه ای در خصوص اینکه چرا بشر به مفاهیمی چون اکوویلیج رجعت کردبه عبارتی، یک سابقه تاریخی در حقیقت ازآن بیان کنم. بشر تا قبل از ورود به عصر انقلاب صنعتی یا انقلاب اختراع ماشین بخارکه تحت عنوان انقلاب صنعتی اول ازش یاد می شود، چالشی خیلی جدی در خصوص رابطه با طبیعت و محیط طبیعی پیرامون خودش نداشت چون به نحوی میشود گفت تا قبل از ورود فناوری های منبعث از انقلاب صنعتی اول عملا بشر خودش جزئی ازمحیط طبیعی پیرامون خودش تلقی می‌شد و این ساختار اندام‌واری که بشر در محیط پیرامون خودش داشت سبب می‌شد که حداقل تخریب و آثار مخرب را بر محیط زیست پیرامونی خودش بر جای بگذارد. در واقع بعد از ورود بشر به عصر انقلاب صنعتی اول رابطه اش با محیط پیرامون خودش دچار خدشه شد و استفاده از فناوری‌های جدید که انقلاب صنعتی برای بشر به ارمغان آورد سبب شد که تغییرات بسیار شگرفی درمحیط طبیعی پیرامون خودش رقم بزند و سر آغازی بر تغییر چرخه‌های اکوسیستمی در محیط طبیعی پیرامون خودش گردید. این فرآیند سبب شد که نهایتا جنبش های محیط زیستی در نیمه ی دوم قرن 19 به تدریج شکل بگیرند. از دهه های ابتدایی قرن 20 بشر به دنبال فرآیندی حرکت کرد تا بتواند در آن قالب بازگشت به محیط طبیعی را برای خودش رقم بزند این بازگشت به محیط طبیعی یا بازگشت به زمین یا بازگشت به جامعه که از آن یاد می کنیم، معنی و مراد آن این نیست که ما دومرتبه برگردیم به شرایط قبل از انقلاب صنعتی، البته پاره ای از اندیشمندان و طرفداران محیط زیست در این حوزه دیدگاه شان این است که ما باید فناوری ها را رها کنیم ولی تعداد این ها بسیار اندک و ناچیز است. اما در کنار این، عده ای از طرفداران محیط زیست هستند که معتقدند ما باید با استفاده از فناوری هایی که داریم نوعی رابطه با محیط زیست را رقم بزنیم که حداقل آسیب را برای محیط پیرامون ما در پی داشته و ما به یک رابطه متعادل بین انسان و محیط طبیعی آن دست پیدا کنیم یا به عبارتی دیگر ما به یک آشتی بین انسان مدرن و طبیعت برسیم که این خود آشتی بین انسان مدرن و طبیعت را در قالب اکو دهکده ها یا اکوویلیج ها می توان معرفی نمود. مفهوم اکوویلیج در حقیقت این بستر یا سازه ذهنی را به ذهن ما القاء میکند که در این فضا اکثر مواد غذایی به صورت ارگانیک تهیه و تولید میشود و از مواد محلی برای محافظت و مراقبت از زمین و تنوع زیستی اش و حتی حفاظت از آب ، خاک ، هوا و ساختمان ها استفاده میشود. درآمد اغلب ساکنین در این روستاها نسبتا پایدار و سازگار با محیط زیست هست و ضمن آسایش و حفظ آن و پایداری مناسب برای ساکنین، محیط مطلوبی را برای افرادی که قصد ورود واستفاده از این فضاها را دارند فراهم می کند و درآمدزایی و اشتغال زایی پایداری هم برای ساکنین به ارمغان خواهد اورد، بنابراین ارزش‌های که حاکم براین اکوویلیج ها هستند را می‌توان در این ایتم‌ها دسته بندی کنیم: احترام به وحدت از طریق پذیرش تنوع، مبارک دانستن تنوع فرهنگی و فکری دراین فضا، برابری نژادی و فرهنگی و جنسیتی، ترویج عدالت اجتماعی و اگاهی محیط زیستی، تلاش برای صلح و تعیین سرنوشت محلی، ارتقا و اگاهی و ظرفیت انسانی و احترام به انسانی به عنوان مادر خلقت و زمین به عنوان خانه بشر
خبرنگار: بنیان‌های نظری اکوویلیج و ابعاد آن را توضیح دهید؟
عنابستانی : درخصوص اکوویلیج ها و اینکه چرا ما در بحث اکوویلیج تمرکزکردیم، حقیقت مطلب این است که، شرایط حال حاضر جامعه بشری به خصوص بشر ایرانی اقتضا می کند که ارتباط گیری با محیط پیرامونی پیش رو را اصلاح کنیم ، بشر ایرانی از دهه 1350 باالگو برداری از سبک زندگی امریکایی وارد یک دوره ای از مصرف گرایی انبوه شده که اگر بخواهیم ان را با مراحل رشد رستو انطباق دهیم منتهی به این خواهد شد که جامعه ایرانی بدون طی کردن مراحل 4 گانه اولیه رشد رستو به یکباره پرتاب شده است به مرحله 5 ویا مرحله مصرف گرایی انبوه و این مصرف گرایی انبوه هم در بین تمام الگوهای کشورهای جهان دارد، خودش را انطباق داده با سبک الگوهای مصرف گرایی امریکایی ها که شیوه خاصی از زندگی در دنیاست و متناسب با میزان تولیداتی که این کشور در سطح جهانی عرضه می کند و براساس امار و ارقام بیان میشود که بین 37-40 درصد از تولید ناخالص دنیا را امریکا راهبری میکند و به همان نسبت هم مصرف می کند، اما سهم ما در تولید ناخالص دنیا کمتر از یک دهم درصد است اما مصرف گرایی ما به سبک امریکایی هاست و جامعه کشورماکه نزدیک یک چهارم جمعیت کشورهای امریکا را در بر می گیرد به همان اندازه یک چهارم جمعیت آمریکایی ما تلاش داریم که مصرف بکنیم. این مصرف گرایی انبوه سبب شده که منابع طبیعی ما در طول چهار پنج دهه گذشته به شدت غارت شده و ثروت های طبیعی ما از بین برود و این سبب میشود ما بیشتر به مقوله ای مثل اکوویلیج در کشورمان احتیاج داشته باشیم یعنی بازگشت به خویشتن خویش و در حقیقت بهبود رابطه انسان با طبیعت را رقم بزنیم یعنی ما برگردیم و اصلاح کنیم نوع تعامل خود را با محیط طبیعی پیرامون. به همین خاطر ضرورت پیدا میکند که ما به مفاهیمی مثل بوم روستاها یا اکوویلیج توجه بیشتری داشته باشیم تا بتوانیم از نتایج آن در برنامه ریزی های آتی مان با قدرت و شدت بیشتری استفاده کنیم که قطعا در این خصوص و بخش های پایانی اشاره بیشتری خواهم داشت که به چه شکل میشه از این مفهوم یا رویکرد در زمینه برون رفت از مسائل و چالش هایی که امروزه جامعه ایرانی دچار ش هست بیشتر استفاده کنیم .
خبرنگار: تجربیات جهانی در حوزه اکوویلیج را تشریح نمائید؟
عنابستانی: قبل از اینکه وارد تجربیات جهانی شویم یک تاریخچه ای از شکل گیری روند اکوویلیج ها را در جهان شرح می دهیم و بعد تجربیات جهانی ،که قطعا با هم ارتباط تنگاتنگی دارند. در حقیقت مفهومی که در خصوص اکوویلیج مطرح شد یا برون داد آن بر می گردد به اقداماتی که در خصوص فعالیت هایی در خصوص الگوهای انتزاعی در کشورهای مختلف جهان به دهه 1960 بر می گردد که الگوهایی مثل فیندهورن در اسکاتلند، فارم در تنسی امریکا ، سارودایا در سریلانکا است که این ها سبب شده که اولین تلاش ها برای شکل گیری اکوویلیج ها را در جهان شاهد باشیم . بعد از اون در دهه 1990 هست که اولین اقدامات هدفمند و بعد ساختاریافته در حوزه شکل گیری اکوویلیج ها رقم میخوردکه در این خصوص می توانیم به بحث شکل گیری گایاتراست اشار کنیم که یک نهاد خیلی پیشتیبان از پروژه های توسعه پایدار بوده که دفتر آن در کشور دانمارک مستقر هست و در سال 1998 برای اولین بار اکوویلیج به طور رسمی از طرف سازمان ملل متحد در زمره صد اقدام برتر به عنوان مدل های مطلوب جهت زندگی پایدار بشر مطرح میشود. کنفرانس بوم روستا در سال 1995 در اسکاتلند برگزار میشود و شبکه جهانی اکوویلیج ها هم در همین سال در جهان بوجود می‌آید. در کشور اسکاتلند در همین کنفرانس بر همکاری و تعامل بین جوامع شهری و روستایی و شبکه های روستاهای سنتی تاکید و فعالیت‌های این شبکه از طریق سه سازمان منطقه ای یعنی شبکه آسیا -اقیانوسیه ، اکوویلیج آمریکا اروپا و خاورمیانه پیگیری می شود. به نحوی که این فعالیت ها سبب میشود در ابتدای ورود به قرن 21 ما 160 جامعه هدف و بیش از ده هزار روستای سنتی داشته باشیم که به شبکه جهانی اکوویلیج ها پیوسته‌اند. در خصوص تجربیات دیگری که بعدا به این حوزه اضافه می‌شو ما می توانیم به فعالیت هایی اشاره کنیم که در نمونه های موردی مثلا در ایتاکا در نیویورک آمریکا اشاره کنیم که یک فضایی است که در حدود 60خانه و نزدیک 160نفر را در بر می گیرد درفضایی در قالب 70 هکتارساماندهی شده . روستاهای سازگار با محیط زیست در آرژانتین هست . روستای سازگار با محیط زیست بری در ایالات متحده آمریکا، روستاهای محیط زیستی با رویکرد توسعه پایدار در ایرلند، بوم روستای بینگ ژونگ در چین و مدل بوم روستا در ژاپن برای مناطق لبه های شهری ، کشاورزی نمونه و کوهستانی دور دست هست که اینها در کتاب مربوطه به طور مفصل توضیح داده شده است. فیندهورن ها در کشور اسکاتنلند، سارودایا در سریلانکا و تجربه های خاص کشورهای آسیای جنوبی هستتند که فعالیت های متعددی در کشورهایی مثل پاکستان ، هندوستان و بخصوص بحث بنگلادش و کشورهای آسیای جنوب شرقی مثل تایلند و ... شکل گرفته که در این کشورها فعالیت های مختلفی در حوزه استفاده از بیوگاز، اجاق های گاز، چراغ های خورشیدی،آسیاب آبی، پمپ هیدرولیک، کشاورزی ارگانیک ، سبد کمپوست، برداشت آب باران از روی پشت بام، خشک کن خورشیدی و ایجاد گلخانه ها در این کشور ها اتفاق افتاده است.
خبرنگار: مولفه‌های ایجاد اکوویلیج چیست؟
عنابستانی : قبل از اینکه مولفه های اکوویلیج را بیان کنم ضرورت می دانم یک باره دیگر تعریفی از اکوویلیج داشته باشیم. اکوویلیج در حقیقت در مقیاس انسانی بر اساس تعریفی در سال 1991 از این واژه یا مفهوم به عمل آمده "مکان هایی که تمام امکانات و شرایط را برای فعالیت‌های انسانی و رشد و تکامل آنها مهیا میکند و آینده‌ای بدون محدودیت را پیش‌روی انسان و فعالیت های آن قرار می دهد. بدون اینکه این فعالیت ها به محیط و طبیعت پیرامون تخریب یا آثار مخربی وارد کند." و الحاقات جدیدی هم که بعدا در ابتدای قرن 21 به این تعریف اضافه شده وجود مراکز متعدد نوآوی هست که این معیار نوآوری و ابتکار و خلاقیت در جامعه روستایی یا بوم روستا جزء عنصر ذاتی تلقی میشود. بنابراین بر این اساس اکوویلیج ها یا بوم روستاها جوامعی هستند که سه تا اصل مصرف، اجتماع و محیط‌گرایی را به عنوان الگوی زیست پایدار ارائه می دهند. به این معنا که در بحث مصرف‌گرایی‌شان تاکید این الگو یا شیوه زیست بر مصرف کمتر منابع هست و در حقیقت کنترل روند تخریب فعلی محیط زیست از طریق استفاده از منابع جایگزین و وابستگی کمتر به خودرو، شغل های سازگار و مانند اینها هست که روند تخریب را کندتر می کند و بحث محیط‌گرایی‌اش در حقیقت این الگوی زیست تلاش می کند که بشر را هرچه بیشتر هماهنگ با طبیعت زندگی‌اش برنامه ریزی کند و نهایتا در بحث اجتماع یا تولید اجتماع یا پیوندهای اجتماعی این سبک زندگی به دنبال این هست که هر چه بیشتر مهار کند روند تخریب اجتماعی که سبک و شیوه زندگی امروزی بشر آن را برای بشر به ارمغان آورده است. پس بنابراین، بر اساس این تعریف و تعریفی که بعدا شبکه جهانی اکوویلیج از اکوویلیج ارائه میکند 5 تامولفه جز مولفه های اصلی اکوویلیج تلقی میشود که این مولفه ها عبارتند از مقیاس انسانی سکونتگاه یعنی اندازه جامعه هر چه محدودتر باشد تا بتوانند ساکنان تعامل بیشتری را با هم دیگه داشته باشند و فعالیت ها و تصمیم گیری های اجتماعی‌شان بهتر راهبری کنند و سکونتگاه خودکفا باشد تا بتواند در امور مختلف از قبیل سکونت، کار، تفریح و زندگی خودش، برای خودش بتواند تصمیم بگیرد. و بحث پایداری در آنجا باز اشاره شده که بحث پایبندی به عدالت و احترام و عدم بهره‌کشی از انسان و موجودات غیرانسان و توجه به زندگی آیندگان بشر و ادغام فعالیت‌های انسان با محیط یعنی پایداری اکولوژیکی با دیدگاه اکومحوری به جای انسان محوری و توسعه انسانی سالم پنجمین مولفه ای هست که در اینجا از تعریف شبکه جهانی اکوویلیج ما می‌توانیم بهش دست پیدا کنیم که توسعه یکپارچه و همه جانبه جسمی یا عاطفی روانی و معنوی زندگی انسان را در پی خواهد داشت .
خبرنگار: آیا فرصتی برای پیاده‌سازی اکوویلیج در ایران (همراه با ذکر نمونه‌های احتمالی در گذشته) وجود دارد؟
عنابستانی : تجربه ایران در زمینه پیاده سازی الگوی زیست در قالب بوم روستا یا اکوویلیج تجربه خیلی نسبتا جدیدتری نسبت به کشورهای دیگر دنیا هست. اولین تجربه را ما در این حوزه برمی گردد به سال 1390 هست که بحث روستای پایدار یا روستای سازگار با محیط زیست مطرح میشود که اولین الگو و نمونه اش را در روستای یوسف آباد آذربایجان شرقی تجربه می کنیم. اقداماتی که در این روستا انجام میشود در حقیقت اولین اقدامات از نوع خودش در کشور به شمار می‌رود. عدم استفاده از سموم شیمیایی در بخش کشاورزی و کودهای شیمیایی در بخش کشاورزی هست. استفاده از کودهای ارگانیک به جای آن، تغییر الگوی کشت، مصرف بهینه انرژی و تغییر در الگوی بهره برداری از منابع و جلوگیری و پرهیز از هر گونه تخریب در محیط زیست هست. که تقریبا اگر این را بخواهیم با روند جهانی خودش انطباق بدیم. ماتقریبا میشود گفت یک دهه نسبت به کشور های دیگر دنیا عقب تر هستیم. چون اشاره کردم در صحبت های قبل که در اولین کنفرانس شبکه جهانی اکوویلیج بر میگردد به سال 1995 . این اقدامی که ما در کشورمان انجام دادیم بر میگرده به سال 2011 یعنی تقریبا شانزده تا هفده سال از دنیا ما توی این حوزه عقب تر هستیم . اما در کنار این روستاهای دیگری در کشور بودند که میشود فعالیت های آنها را به نحوی یا تا حدودی به حوزه اکوویلیج ها نزدیک دانست . مثلا فعالیت هایی که در روستایی رویین در خراسان شمالی در این حوزه انجام شده. و توسعه صنعت گردشگری را به نحوی میشه به این حوزه مرتبط دانست. روستای کزج درشهرستان خلخال استان اردبیل فعالیتی بوده که باز با همکاری سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی با هدف آماده سازی برای استقبال از گردشگران در این روستا انجام شده. علاوه بر آن روستاهایی مثل کندروس در مازندران و موزه میراث روستایی در گیلان و روستای خفر در استان اصفهان در بخش پادنا شهرستان سمیرم که در حقیقت دامنه ارتفاعات دنا در این شهرستان قرار گرفته از نمونه هایی هست که بیشتر با هدف رونق گردشگری در این روستاها اتفاق افتاده است. علاوه بر این نمونه های که در حوزه روستاهای تقریبا نزدیک به موضوع اکوویلیج یا بوم روستا در کشورمان می توانیم اشاره کنیم طرح هایی هستند که در کشور اجرا شده و در قالب این طرح ها به نحوی به حوزه بوم روستا توجه شده. مثلا در قالب خود طرح های هادی روستایی بخش یا سرفصل حفاظت ازمحیط زیست پرداخته شده، ایجاد روستاهای نمونه که یکی از موضوعاتی بوده که در کشور در دهه1390 پیگیری شده و این روستاهای نمونه تقریبا نزدیک 260 تا نمونه در کشور کار شده که سرآغازی بوده بر تغییر نحوه تعامل انسان با طبیعت و شکل گیری بسترهای اولیه برای ایجاد بوم روستاها در کشور می شود ازآن یاد کرد. طرح ترسیب کربن بوده که با همکاری سازمان ملل در ایران اجرا شده و جز محدود طرح هایی هست که در دهه 1380 در کشورمان اجرا شد و برای اولین بار در روستای حسین آباد در شهرستان سربیشه در استان خراسان جنوبی این کار انجام شد و بعدا در کشور گسترش پیدا کرد و به نحوی میشود گفت استان خراسان جزء استان‌های پایلوت در این حوزه تلقی می شود. بعدا این طرح در مناطق مختلف کشور ازجمله استان خراسان رضوی ، شمالی و جنوبی و در شهرستان های مختلف این امر پیگیری شد. طرح منارید که یک طرح بین المللی هست در حوزه استفاده بهینه از منابع طبیعی و طرحی بوده که در کشورمان در دهه1390 در دو سه تا ایستگاه پایلوت یکی در منطقه حبله رور در استان سمنان ، یکی در استان خراسان شمالی و چند استان دیگر این کار پیگیری شد. طرح بیوگاز در کشورمان بوده که توسط سازمان حفاظت محیط زیست برای استفاده از بیوگاز در برخی از روستاها اجرایی شد و خیلی ادامه پیدا نکرد. طرح دفن بهداشتی زباله و فاضلاب بود که توسط وزارت کشور در پاره ای از روستاها دنبال شده است. مدیریت پسماندهای کشاورزی بوده که توسط سازمان جهاد کشاورزی پیگیری شده و طرح استفاده از انرژی خورشیدی در این حوزه در کشور ما دنبال شده است. ما برای این فرآیند اگر جمع بندی داشته باشیم تاکنون میشود گفت که اقدام جدی در کشور برای ایجاد اکوویلیج یا بوم روستا به عنوان یک نمونه کامل اتفاق نیفتاده است. نمونه طرح هایی را که بیان شدند بیشتر مصداق هایی بود که بخشی از این فرآیند را به نحوی پوشش می‌داده است، اما برای ادامه این مسیر پیشنهاداتی که میشود داد این است که ما از ظرفیت کشور استفاده کنیم و متناسب باداشته های سرزمینی خودمان در هرکدام از مناطق جغرافیایی کشور متناسب با شرایط اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و محیط طبیعی اون نمونه هایی از بوم روستاها معرفی کنیم تا بتواند سرآغازی برای جذب مخاطب و گسترش آن در کشور باشد.تا الان در این زمینه خیلی توفیقی نداشتیم. نکاتی که باید برای ایجاد اکوویلیج ها در کشور رعایت بشود انتخاب و معرفی بوم روستا در هر استان یا در ادامه در هرشهرستان، جشنواره های ملی منطقه ای برای معرفی اقدامات و مبادله تجربیات این بوم روستاها در سطح ملی هست، عضویت و ارتباط مستمر با نهادهای بین المللی، ستاد بوم روستا در کشور، استان و هر شهرستان، آموزش نهادهای محلی ،معرفی الگوهای متنوع برای شکل گیری و توسعه بوم روستا در کشور متناسب با شرایط مناطق جغرافیایی کشور و هماهنگی کلیه طرح ها و پروژه های توسعه محلی با این رویکرد است.
جمع بندی
چیزی که از بوم روستا می توانیم در شرایط فعلی کشور انتظار داشته باشیم، همه می دانیم امروزه و درحال حاضر کشور ما با یک شرایط بسیار سخت بحران اقتصادی روبه رو هست و به نحوی از سوی کشورهای قدرتمند جهانی ما تحریم شدیم که بر شرایط اقتصادی کشورمان سایه بسیار پررنگی را ایجاد کرده. در این شرایط استفاده از این ظرفیت یا بوم روستا ها می تواند بستر بسیار مناسب و فرصت بسیار مغتنمی باشد برای خروج از بن بست شرایط فعلی اقتصادی کشور ما. به این دلیل که اکوویلیج ها می توانند به عنوان فرصتی برای بهره برداری بهینه از منابع موجود در گستره سرزمینی ایران تلقی بشود و استفاده پایدار و نظام مند را از ظرفیت های منابع طبیعی ، انسانی، اقتصادی و سرزمین خودمان انتظار داشته باشیم. بنابراین این سبب میشه این الگو ما را از وابستگی صرف به بسیاری از کالاهای وارداتی که امروزه کشور ما نیازمند آن هست بی نیاز کند و عملا کشور را در این مسیر تاحدودی بتواند ایمن بکند. بد نیست اشاره شود به سخنان مقام معظم رهبری که در خصوص ارائه الگوی اقتصاد مقاومتی خودشان در سال 1389 برای اولین بار اشاره کردو بعد دستورالعمل و سند راهبردی آن را در سال 1392 منتشر کردند که شاید این الگو یا رویکرد بوم روستا به نحوی می‌تواند بستر مناسبی برای تحقق بخشی اقتصاد مقاومتی باشد که مقام معظم رهبری در الگوی خودشان مد نظرشان بود و امید داشته باشیم که بتواند بستر مناسبی را برای تحقق اندیشه های والای ایشان فراهم کنیم.
انتهای مصاحبه/
خبرنگار: خانم بهادری
