یادداشت دکتر حاجی زین العابدین به مناسبت هفته کتاب و کتابخوانی
دکتر محسن حاجی زین‌العابدینی، عضو هیأت علمی گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی؛ به مناسب هفته کتاب و کتابخوانی یادداشتی با عنوان «کتابخوانی در عصر هوش مصنوعی» منتشر کرده است. یادداشت مذکور را در ادامه می خوانید:
کتابخوانی در عصر هوش مصنوعی
حالا که تب تند هوش مصنوعی فراگیر شده است، یک سوال جدی فرا روی کتابخوانان و کتاب‌بازان خودنمایی میکند که کتاب در کوران هوش مصنوعی چه سرنوشتی پیدا خواهد کرد؟
پاسخ به این پرسش را باید از منظرهای مختلف تفکیک کرده و هر یک را با توجه به شناخت کنونی ما از هوش مصنوعی و ماهیت و کارکردهای آن فراهم کرد. ناگفته نماند که همه پاسخ‌های ممکن با رویکرد آینده‌نگرانه داده می‌شود که معلوم نیست محقَق شوند. دلیل هم این است که هوش مصنوعی تا جایی که به الگوریتم‌نویسی بشری مربوط است، قابل پیش‌بینی و شاید هم قابل کنترل باشد. اما وقتی پای هوش مصنوعی پیشرفته و مولد (زایشی) به میان بیاید دیگر انسانِ خالق آن هم نمی‌تواند از عملکرد و نتایج آن سر در بیاورد. چون این هوش بر اساس داده‌های بی‌نهایت و پنهان از چشم انسان، یک خودآموز حریص است و غیرقابل توقف. هرآنچه را بیابد با حافظه‌اش می‌بلعد و با هر تکه اطلاعاتی، یک عضله داده‌ای و تصمیم‌گیری جدید به خودش می‌افزاید و قوی و قویتر می‌شود. تا آنجا که شاید دیگر بشر هم توان مقابله با آن را نخواهد داشت.
اما در مورد کتاب و مطالعه در مساله‌ای به اسم هوش مصنوعی باید اول بازیگران اصلی این حوزه را به تفکیک بشناسیم و بعد تاثیر هوش مصنوعی بر هریک را اندکی تشریح کنیم. کتابخوانان، پدیدآوران، ناشران، کتابفروشان، فعالان مجازی کتاب و دست اندرکاران امور فنی مهمترین بازیگران این عرصه هستند. اما در این نوشته صرفا به برخی کنش‌های کتابخوانان در رابطه با هوش مصنوعی می‌پردازیم.
مهمترین رکن در کتابخوانی، کتابخوانان هستند. چرا که انگیزه اصلی از نوشتن و ساختن و نشر به شمار می‌آیند و بدون آنها هیچ رفتار نوشتاری و انتشاراتی معنا پیدا نمی‌کند. این گروه شامل هرکسی است که کتابی (هر پدیداری که تعریف کتاب داشته باشد) را به دست گرفته و مطالعه میکند. کتابخوان، کاربر نهایی و بهره بردار از کتاب است. بنابراین دو نقش و کارکرد در رابطه با هوش مصنوعی خواهد داشت: الف) اول اینکه، همچنان بهره‌بردار از کتاب‌هایی که مصنوع دیگران است خواهد بود؛ ب) خودش در فرایند تولید کتاب نقشی خواهد داشت.
کتابخوان به عنوان بهره‌بردار از کتاب‌های دیگران: چنین فردی در عصر هوش مصنوعی با کتاب‌هایی مواجه می‌شود که تماماٌ با هوش مصنوعی نوشته شده یا با بهره‌گیری از آن تولید شده‌اند. اولین مساله کتابخوان‌ها با کتاب‌هایی که به صورت کامل با هوش مصنوعی تولید شده‌اند این است که هیچ نسخه واحدی از یک کتاب موجود نخواهد بود. چون هوش مصنوعی برای هر کسی، نسخه منحصر به فردی از یک کتاب را تولید میکند و کتاب‌نگاری نسخه‌ی واحد همگانی، دیگر منسوخ شده یا دست کم نقض غرض هوش مصنوعی است.
هوش مصنوعی براساس شناخت و ادعای چیزی فراتر از هوش معمول انسانی پیش می‌رود. بنابراین تنها نسخه‌های کاملا شخصی‌سازی شده از کتاب‌ها که منحصرا برای یک نفر نوشته شده قابل دسترسی خواهند بود. وقتی نگارنده‌ی کتابی برای کسی، هوش مصنوعی باشد یعنی از قبل او را می شناخته وقبل از تولید کتاب، پروفایل او را در جاهای مختلف بررسی کرده و با شناختی که از او پیدا کرده، اقدام به تولید کتابی متناسب با روحیات و حتی شان اجتماعی او کرده است. یعنی ممکن است با توجه به حضور فرد در شبکه های اجتماعی قابل دسترس، واژگان کتابی حاوی الفاظ رکیک باشد و همان کتاب برای کس دیگری با واژگان متفاوت تولید شده باشد. پس کتاب‌های آینده که با یاری هوش مصنوعی تولید می‌شوند، به تعداد آدمهای موجود در کره زمین، نسخه‌های منحصر به فرد خواهند داشت. آن وقت پایان بندی هیچ گونه کتابی مثل هم نخواهد بود. زیرا هوش مصنوعی در یکی از پستهای فیس بوک شما خوانده که درباره کتاب " آنا کارنینا " دوست داشته اید که شخصیت اصلی به گونه‌ای تلختر به سرنوشت می‌رسید. همین تحلیل و شناخت باعث می‌شود که پایان‌بندی کتابی برای شما یا همکار سی ساله یا همسرتان متفاوت باشد. وانگهی ممکن است این کتاب در سی و پنج سالگی شما یک نگارش و آغاز و پایان داشته باشد و در چهل و پنج سالگی، همین کتاب را به شکلی دیگر برای شما بنویسد. آنچه گفته شد کتابخوان به عنوان خواننده محصولات هوش مصنوعی بود.
کتابخوان به عنوان خالق کتاب خودش: هوش مصنوعی فرصت غریب و منحصر به فردی برای شما فراهم میکند که خودتان قصه‌نویس و پدیدآور کتاب‌هایی که می‌خواهید بخوانید باشید. در این حالت، دیگر صرفا خواننده و بهره‌بردار نخواهید بود و کتاب‌هایی را تولید می‌کنید که خودتان هم نویسنده، هم خواننده آن خواهید بود. درست مانند آشپزی که خودش غذا را طبخ میکند و خودش هم می‌نشیند و نوش جان میکند که طبیعتا متناسب با ذائقه خودش، ادویه و فلفل به غذا می افزاید.
حالتی را تصور کنید که شما از یک اپلیکیشن هوش مصنوعی می‌خواهید کتابی برایتان تولید کند که ترکیبی از سبک نگارشی چارلز دیکنز و تولستوی باشد، عشقی و جنایی باشد، از قرن 17 تا قرن 21 را پوشش بدهد، شخصیت اصلی آن زنی باشد راهبه با تمایلات غریزی انسانی. یعنی هر آنچه دلتان میخواهد را برای هوش مصنوعی تعریف کنید و در کسری از ثانیه کتاب روی مانیتور شما ظاهر شود. در این صورت شما به عنوان سفارش دهنده هیچگاه چنین کتابی را تمام نخواهید کرد چرا که ممکن است بعد از خواندن دو صفحه احساس کنید باید شخصیتی اضافه شود یا یکی از صحنه خارج شود. درست مثل غذایی که سر سفره است و کسی احساس میکند نمک یا ترشی آن کم است و خودش به آن نمک اضافه میکند و پخت اولیه را تغییر می‌دهد. درچنین حالتی قابل پیش‌بینی نیست آیا لذت خواندن چنین کتابی، با هیجان کشف ناشناخته‌ها در کتاب معمولی حال حاضر برابری میکند یا خیر؟ چون در کتاب یا فیلم معمولی حال حاضر، لذت پایان غیر منتظره و اتفاقات غیرقابل انتظار برای شخصیت‌هایی که شما توان تغییر آنها را ندارید، بخشی مهم از جذابیت ادبیات و سینما است. حال اگر شما توانایی تغییر آنها را داشته باشید، آیا همین لذت را در پی خواهد داشت؟
بررسی همین برش کوتاه از دو مدل کتابخوانی یعنی خواندن کتابی که حاصل هوش مصنوعی است و کتابی که خواننده خودش با هوش مصنوعی تولید میکند، نشان می‌دهد که رویکردهای متنوع و خلاقانه زیادی در عصر هوش مصنوعی در انتظار کتابخوانان است. حتما، توانمندی‌های غیرقابل توصیف هوش مصنوعی، عادات و رفتارهای کتابخوانی ما را تغییر خواهد داد. خوب است تا هنوز شاهکارهای تولید شده با ذهن و قلم انسانی هست، حداکثر لذت و غیرمترقبه‌گی را از این دردانه فرهنگی ببریم و گوشه چشمی هم به کتاب‌های خلف و ناخلف هوش مصنوعی داشته باشیم.