بررسی سیاستگذاری علمی، فناوری و نوآوری در دانشگاه‌ها
هفته گذشته دکتر نصیری قیداری رئیس دانشگاه بهشتی و دکتر نیلی احمد آبادی رئیس دانشگاه تهران مهمان برنامه «به وقت ایران» بودند. برنامه به وقت ایران برنامه‌ای گفتگومحور و سراسری است که از شبکه آموزش در روزهای یکشنبه و سه شنبه از ساعت ۲۱:۴۵ تا ۲۳ به صورت زنده پخش می‌شود. دو برنامه هفته پیش به وقت ایران با موضوع سیاستگذاری علمی، فناوری و نوآوری در دانشگاه‌ها به روی آنتن رفته است. در این دو برنامه دکتر نصیری قیداری رئیس دانشگاه شهید بهشتی و دکتر نیلی احمد آبادی رئیس دانشگاه تهران مهمانان اصلی برنامه بودند و در بخشی از برنامه نایب رئیس کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی نیز به عنوان مهمان غیرحضوری دعوت داشتند و نقطه نظرات خود در مورد چالش‌های سیاستگذاری علمی، فناوری و نوآوری در دانشگاه‌ها و مواردی از جمله ارتباط صنعت و دانش و مهارت آموزشی در دانشگاه را بیان کردند.
در این برنامه دکتر نیلی احمدآبادی رئیس دانشگاه تهران، در پاسخ به سؤال مجری برنامه که «چقدر با جایگاه مطلوب دانشگاه فاصله داریم؟» دو نگاه را مطرح کرد. ایشان گفت: «با توجه به توانمندی‌های موجود در دانشگاه و نیازهایی که در جامعه وجود دارد با جایگاه مطلوب فاصله زیادی داریم و به صورت مطلوب از ظرفیت‌های موجود در دانشگاه برای پاسخ به نیازهای جامعه استفاده نکرده‌ایم ولی از سوی دیگر اقدامات مثبت و اثراتی که دانشگاه در جامعه داشته است را نباید نادیده گرفت. دانشگاه اقدامات مثبتی داشته و در جامعه مؤثر بوده است.»
دکتر نیلی احمدآبادی، بررسی دانشگاه را جدا از جامعه ناممکن دانست و تأکید کرد، جامعه یک سیستم است و در این سیستم نمی‌توان دانشگاه و اشکالات مربوط به آن را بدون در نظر گرفتن سایر بخش‌های این زیست‌بوم تحلیل کرد. نیازهای جامعه و تقاضایی که جامعه از دانشگاه دارد و نیازی که اقتصاد از دانشگاه دارد مرتبط با این موضوع است. اقتصاد جامعه ما از سوی دیگر تامین می‌شود و نه از صنعت و بنابراین جامعه تقاضای آن را از دانشگاه مطرح نمی‌کند.
دکتر نصیری در ادامه برنامه درباره ارتباط صنعت با دانشگاه گفت: «هدف دارالفنون به عنوان اولین دانشگاه تأسیس شده در ایران در دوران جدید این بود که دانش را در خدمت جامعه به کار گیرد و در طول این ۱۷۰ سال اقدامات خوبی صورت گرفته است و از ظرفیت‌های دانشگاه ها در تدوین و اصلاح اساسنامه‌ها و در قوانین وزارت خانه‌ها به ویژه وزارت علوم، تحقیات و فناوری استفاده شده است.»
دکتر نصیری وضعیت کنونی دانشگاه‌های ایران و فاصله آن از وضعیت مطلوب را با دو معیار سنجید. از نظر آموزشی و پژوهشی تولید مقالات علمی وضعیت دانشگاه را مطلوب توصیف کرد و با سنجش معیارهایی مانند خدمت‌رسانی دانشگاه به صنعت فاصله دانشگاه از وضعیت مطلوب را نامناسب دانست.
ایشان، راه حل‌های مطرح شده برای کمتر شدن این فاصله را استفاده از نهادهای میانجی مانند پارک علم و فناوری دانست و تقویت این نهادهای میانجی را برای برقراری ارتباط مطلوب بین دانشگاه و صنعت ضروری عنوان کرد. او افزود: « یکی دیگر از روش‌های برقراری ارتباط میان صنعت و دانشگاه ایجاد تغییراتی در دانشگاه و اهمیت دادن به موضوع حل مسائل جامعه در آیین‌نامه‌های ارتقا دانشگاه است.»
محدویت‌های قانونی مانع ارتباط میان دانش و صنعت
به عقیده دکتر نصیری وظیفه دانشگاه این است که جوانان را متناسب با نیازهای جامعه پرورش دهد و نیازهای جامعه را شناسایی کند و وظیفه صنعت استفاده از تولید فکر در دانشگاه و همچنین ایجاد بازار کار و اشتغال مفید برای پروش‌یافتگان در دانشگاه است.
در ادامه برنامه دکتر نیلی احمدآبادی، با ذکر مثال‌هایی از صنعت لبنیات و صنعت خودرو، نتیجه مثبت ارتباط میان دانشگاه و صنعت و همچنین نتایج منفی برقرار نشدن این ارتباط را بیان کرد و افزود، ارتباط میان صنعت و دانشگاه را باید در زیست‌بوم کلی بررسی کرد و بدون در نظر گرفتن اقتصاد کلان و ایجاد روال‌های جاری و ثابت در این زمینه نمی‌توان شاهد ارتباط مؤثر و همیشگی این دو نهاد بود.
دکتر نیلی، در ادامه افزود: «توسعه تکنولوژی و ارتقا محصول و تولید زمانی در ارتباط تنگاتنگ با دانش قرار خواهد گرفت که تقاضای آن در جامعه وجود داشته باشد، اقتصاد درونگرا و رانتی متقاضی دانش و تکنولوژی نیست.»
در ادامه برنامه، دکتر نصیری نیز با ذکر مثال‌هایی مانند دانش هسته‌ای عنوان نمود که هماهنگی نهادهای مختلف جامعه منجر به رشد دانش می‌شود. دکتر نصیری گفت: «در دانش هسته‌ای جایگاه ایران با تلاش‌های دانشگاه‌هایی از جمله دانشگاه شهید بهشتی جایگاه مطلوبی است و این نتیجه حاصل خواست مردم، توجه دولت و هماهنگی میان همه نهادهای مرتبط در جامعه است.» رشد شرکت‌های دانش بنیان پس از لایحه حمایتی دولت و تصویب قوانین حمایتی مجلس در ارتباط با این شرکت‌ها نیز نمونه موفق دیگری بود که در سخنان دکتر نصیری به آن پرداخته شد.
دکتر نصیری افزود: «دانشگاه، دولت، مجلس، مردم، فرهنگ‌سازی جامعه و شناساندن نقش دانشگاه همه با هم و در صورتی که باهم‌هماهنگ باشند موجب رشد تکنولوژی و ارتباط مؤثر صنعت و دانش خواهند بود.»
دکتر نصیری در ادامه مشکلات قانونی در حوزه قانونگذاری را مسئله‌ای مهم در این زمینه عنوان کرد و گفت: «اگر سیاست‌گذاران ما به درستی سیاستگذاری کنند و برنامه‌های سالانه براساس اسناد بالادستی به درستی تهیه شود و در نهادهای اجرایی این اسناد و برنامه‌ها به درستی پایش و اجرا شوند این مشکلات برطرف می‌شود.» دکتر نصیری رویکرد کلی ارتباط صنعت و دانشگاه را صحیح خواند ولی سرعت کارهای صورت گرفته را ناکافی دانست.
در ادامه دکتر وحیدی نائب رئیس کمیسیون تحقیقات مجلس، در برنامه حضور یافت و دلیل عدم ارتباط میان صنعت و دانشگاه و مسائل قانونی مرتبط با آن را سیاست‌گذاری‌های کلان دانست. به گفته دکتر وحیدی دانشگاه‌های ایران از مرحله نسل اول با دیدگاه آموزشی گذر کرده به مرحله علمی پژوهشی رسیده است ولی هنوز تا نسل سوم یا چهارم دانشگاه و دانشگاه‌های مهارت‌محور فاصله دارند. او افزود: «در سیاستگذاری کلان اهداف کمی مورد نظر سیاست‌گذاران بوده و ارتباط میان بازار کار و دانشگاه مورد توجه نبوده است.»
دکتر نیلی در ادامه برنامه، مجددا با نگاه کلی و نگاهی به زیست‌بوم بیان کرد آموزش در دانشگاه بر اساس تقاضاهای مطرح در جامعه شکل می‌گیرد.
دکتر نصیری در مورد مهارت‌آموزی در دانشگاه بیان کرد که دانشجویان و فارغ‌التحصیلان در دانشگاه های خوب کشور مهارت‌های لازم در رشته‌های تخصصی خود را می‌آموزند. او افزود: «دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها تا حدی مشکل بیکاری ندارند. البته اگر تغییرات لازم در روند آموزش صورت نگیرد درآینده این فارغ التحصیلان نیز دچار مشکل خواهند شد.»
دکتر نصیری یکی از مشکلات مرتبط با مهارت‌آموزی را موانع و محدودیت‌های قانونی برای ایجاد رشته‌های کاربردی عنوان کرد و با ذکر مثال‌هایی اشکالات قوانین و محدودیت‌هایی از جمله قوانین سنجش و پذیرش را شرح داد.
اهمیت صندوق حمایت و پشتیبانی از پژوهشگران در رشد صنعت
دکتر نیلی در ادامه گفتگو از نقش منابع مالی در شکل‌گیری تقاضا و حرکت به سوی توسعه تکنولوژی و صنعت گفت. او راه‌حل جهانی توجه دانشگاه به پژوهش‌هایی کاربردی برای صنعت را تخصیص منابع مالی بر اساس سیاست‌گذاری‌های کلان دانست و ایجاد صندوق ملی پژوهش را در این امر ضروری خواند. دکتر نیلی افزود: «اقتصاد ملی باید از اقتصاد رانتی درونگرا فاصله گیرد و تنها با ورود به بازار بین‌المللی و با رقابت می‌توان شاهد رشد بود، در این صورت تقاضا برای پژوهش‌های بنیادی و کاربردی مورد استفاده در صنعت نیز بالا می‌رود.»
دکتر نصیری نیز در ادامه برنامه بر اهمیت صندوق‌های حمایت از پژوهش‌های دانشگاهی تأکید کرد و با ذکر مثالی از دانشگاه شهید بهشتی گفت: «در دانشگاه شهید بهشتی ۲۰هزار دانشجو تحصیل می‌کنند که از این میان ۱۲ هزار دانشجو در تحصیلات تکمیلی آموزش می‌بینند. تنها کافی است که یک صدم از پژوهش‌ها و پایان نامه های تحصیلات تکمیلی به سمت حل مشکلات جامعه برود در نتیجه 120 مشکل از جامعه حل خواهد شد.» دکتر نصیری در ادامه گفتگو مسائل قانونی مطرح در حفظ و حراست از مالکیت معنوی و ضرورت تدوین قوانینی مناسب در این زمینه به خصوص در پژوهش‌های دانشگاهی را مهم خواند و افزود اگر قوانین حفظ و حراست از مالکیت معنوی ایجاد شود و سپس در حوزه اجرا سازوکار اجرایی این قوانین دیده شود بخشی از مسائل در زمینه پژوهش‌های دانشگاهی و استفاده مؤثر از این آثار حل خواهد شد.
حضور روسای دانشگاه در ادامه برنامه «به وقت ایران»
با ناتمام ماندن مباحث مطرح شده در برنامه یکشنبه از رؤسای دو دانشگاه بهشتی و تهران دعوت شد مجدداً برای ادامه گفتگو در برنامه به وقت ایران حضور یابند. برنامه دوم با حضور رؤسای دانشگاه‌های شهید بهشتی و تهران با موضوع سیاستگذاری علمی، فناوری و نوآوری در دانشگاه‌ها و ارتباط صنعت و دانشگاه روز سه‌شنبه از ساعت ۲۱:۴۵ تا ۲۳ به صورت زنده روی آنتن شبکه آموزش رفت.
در ابتدای برنامه مجری با مطرح کردن سؤال «دانشگاه در کدام نقطه ایستاده است؟» بحث ناتمام روز یکشنبه را مجدداً گشود.
دکتر نیلی در آغاز سخنانش وظیفه دانشگاه را یادگیری و آموزش و همچنین توسعه علم و تبدیل علم به کاربرد دانست. به عقیده دکتر نیلی دانشگاه بر اساس تقاضا برنامه‌های آموزشی را شکل می‌دهد. منابع مالی پروژه‌ها می‌تواند در شکل‌دهی به پژوهش‌های دانشگاهی نقش داشته باشد. او افزود: «اگر سند توسعه ملی و سپس واقعیت‌های جامعه را بر هم منطبق کنیم فاصله زیادی میان این دو خواهیم دید زیرا برای رسیدن به اهداف این اسناد، تأمین منابع مالی در راستای سند نیاز است.»
در ادامه برنامه مجری سؤالی در ارتباط با رابطه مجلس، دولت و دانشگاه مطرح کرد.
هماهنگی در نهادهای مختلف ضامن رشد دانش و دانشگاه
دکتر نصیری بر هماهنگی همه نهادها با یکدیگر تأکید کرد و مسائل مرتبط با دانشگاه و جایگاه دانشگاه را از جنس سیاستگذاری دانست که بدون هماهنگی میان نهادها موفقیت در آن حاصل نمی‌شود. او گفت: «تهیه اسناد کافی نیست و هماهنگی در سیاستگذاری ضروری است. تهیه اسناد و سپس تهیه برنامه و تخصیص بودجه و پس از آن اجرا و پایش همگی با هم و در صورت هماهنگی با یکدیگر ما را به اهداف اسناد می‌رسانند.» دکتر نصیری با انتقاد از درصد پایین سهم پژوهش در تولید ناخالص ملی نقش پایش را در اجرای اسناد پراهمیت عنوان کرد. او افزود: «برای توسعه دانش هماهنگی انجمن‌های علمی دانشگاه، دولت، مجلس و خواست مردم همگی در کنار هم نیاز است.»
در ادامه برنامه، دکتر منادی رئیس کمیسیون تحقیقات مجلس، در پاسخ به دکتر نیلی درباره موانع قانونی از جمله قانون سنجش و پذیرش دانشگاه گفت: «رفع نواقص قانونی در دستورکار کمیسیون قرار دارد و قوانین استقلال دانشگاه در پذیرش مقطع دکتری را به شیوه قبلی باز می‌گردانیم.»
دکتر نصیری نیز در ادامه از دکتر منادی پرسید که پس از وضع قانون شرکت‌های دانش بنیان در مجلس هشتم چه قوانینی در مجلس برای حمایت از پژوهش و دانشگاه تصویب شده است؟ و بر ضرورت تدوین قوانین حفظ و حراست از مالکیت معنوی که نیاز شرکت‌های دانش بنیان است تأکید نمود.
دکتر منادی گفت: «کمیته فناوری در کمیسیون تحقیقات مجلس درباره این موضوع و برای حفظ حقوق حقه دانشمندان فعالیت می‌کند.»
دکتر نیلی، در ادامه برنامه درباره سرمایه‌گذاری در پژوهش‌های دانشگاهی و پژوهش‌های علمی گفت: «صنعت امکان پژوهش بنیادی را ندارد و برای حمایت از پژوهش‌ها باید صندوق پشتیبانی از پایان‌نامه وجود داشته باشد و در این زمینه نگاه ما باید به کل اکوسیستم باشد زیرا این موضوع چند بعدی است.»
دکتر نصیری نیز ضمن تایید صحبت‌های دکتر نیلی درباره انتظار از صنعت برای پژوهش افزود: «امروزه تحقیق اساس رشد صنعت است. ما نمی‌توانیم از سرمایه‌گذار انتظار داشته باشیم در زمینه تبدیل ایده به محصول که یک سرمایه‌گذاری با ریسک بالا است بنیادی و کاربردی نیز سرمایه‌گذاری کند و این نگاه با توجه به شرایط جامعه واقع‌بینانه نیست. راهکار، سرمایه‌گذاری دولت در پژوهش‌های علمی، تقویت نهادهای میانجی مانند پارک فناوری، مراکز نوآوری و پارک رشد است. ایده‌ها در دانشگاه شکل می‌گیرد و برای حمایت از این ایده‌ها ممکن است بخش خصوصی وارد عمل شود ولی حمایت دولت با تشکیل صندوق‌ها و تزریق منابع مالی می‌تواند در انجام پژوهش‌های بنیادی و ایده های ریسک پذیر در حوزه صنعت راهگشا باشد.» دکتر نصیری درباره نیاز به تغییر در دانشگاه و نیاز به تغییرات قانونی از جمله تغییر قوانین سنجش و پذیرش نیز سخنانی مطرح نمود و تاکید کرد که هرتغییری هزینه دارد. چه دانشگاه، چه سیاستهای کلان کشور اگر دنبال تغییر باشند باید هزینه آنرا نیز بپذیرند.
یکپارچگی علوم و از بین رفتن مرز میان علوم مختلف
مهمان جدید برنامه به وقت ایران، دکتر حسنی‌فر از اساتید دانشگاه، توسعه و رشد جامعه را در حوزه مسائل چند منظوره عنوان کرد و افزود: « صنعت در جامعه به کمک فرهنگ می‌تواند ارتقا می‌یابد.» او در سخنانش نقش پر اهمیت علوم انسانی در توسعه صنعتی را مدنظر داشت.
دکتر نصیری پس از سخنان دکتر حسنی‌فر درباره ارتباط علوم انسانی و پیشرفت در صنعت درباره مرز میان علوم گفت: «امروزه مرز بین شاخه‌های مختلف علم از بین رفته است. در گذشته علوم پکپارچه بود و بعد با توسعه علوم و به دلیل کمبود امکانات ذخیره‌سازی، علوم بلوک‌بندی شد و مرزهای بین علوم مختلف شکل گرفت. امروزه مرزهای شکل گرفته شده بین علوم برداشته شده و علوم مجدداً به صورت یکپارچه در نظر گرفته می‌شوند و در علم اقتصاد از فیزیک و در علوم انسانی از علوم پزشکی و ... استفاده می‌شود.»
دکتر نیلی نیز توسعه علوم میان رشته‌ای در دانشگاه‌ها را از مصادیق یکپارچگی علوم دانست و گفت: «علوم را باید یکپارچه دید.»
در برنامه به وقت ایران درباره سیاستگذاری علمی و فناوری موضوعات مختلفی از جمله مهارت‌آموزی در دانشگاه، نقش قانون و حمایت دولت و مجلس از پژوهش‌های علمی و سهم پژوهش‌های دانشگاهی و علمی از تولید ناخالص ملی موضوعاتی مطرح شد. رؤسای دو دانشگاه بزرگ ایران تشکیل صندوق‌های پشتیبانی از پژوهش و تقویت نهادهای میانجی میان صنعت و دانشگاه از جمله پارک علم و فناوری و مراکز رشد و نوآوری را برای توسعه ارتباط دانشگاه با جامعه و صنعت را ضروری عنوان کردند.
