در این میان باستان‌شناسی از حیث نظری و موضوعی به انسان‌شناسی فرهنگی ـ اجتماعی بسیار نزدیک‌تر است.

ادوارد تیلور در سال1871  فرهنگ را «مجموعه‌ دانش‌ها، باورها، هنر، اخلاقیات، قانون، سنت‌ها و هر نوع عادت و قابلیتی تعریف کرد که انسان به عنوان بخشی از یک جامعه آن را تحصیل می‌کند. به این ترتیب در حالی که انسان‌شناسان فرهنگی ـ اجتماعی جوامع زنده و معاصر و فرهنگ آنها را بررسی می‌کنند، باستان‌شناسان به پژوهش درباره فرهنگ‌ها و جوامع گذشته بر اساس  بقایای مادی – یا به تعبیر رایج مواد فرهنگی – به جای مانده از آنها می‌پردازند. از این منظر، باستان‌شناسی در واقع زیرشاخه‌ای از انسان‌شناسی محسوب می‌شود.

باستان‌شناسی دیگر دانشی در پی یافتن اشیاء باستانی، فراهم آوردن مواد برای پژوهش‌های تاریخ‌هنری و صرفاً بازسازی آثار فرهنگی جوامع گذشته نیست، بلکه هدف آن بازسازی رفتار و زندگی انسان‌های خالق بقایای باستانی و تفسیر  مواد فرهنگی  به منظور شناخت روندهای فرهنگی و تحلیلهای انسان‌شناسانه دربارۀ جامعه و فرهنگ گذشته است.

اما باستان‌شناسان به دلیل از دست رفتن بسیاری از مدارک و شواهد همواره با چالش بزرگ تفسیر این بقایای مادی و پی بردن به لایه‌های پنهان اندیشه و رفتار انسانی روبرو هستند. از این رو، باستان‌شناسی امروزه برای دست یافتن به این اهداف با طراحی و اجرای پژوهش‌های میان‌برد (middle range research) از روش‌های پژوهشی خلاقانه‌ای چون باستان‌مردم‌شناسی (ethno-archaeology)، باستان‌شناسی تجربی (experimental archaeology) و قیاس تاریخی یا مردم‌شناختی استفاده می‌کند و در این راستا با بهره بردن از رویکردها و روش‌های رایج در سایر علوم از علوم انسانی گرفته تا علوم پایه و طبیعی و رشته‌های فنی-مهندسی، راهکارهای گسترده‌ای را در زیرشاخه‌هایی همچون دیرین‌اقلیم‌شناسی، باستان‌گیاه‌‌شناسی، باستان‌جانور‌شناسی، باستان‌سنجی و بسیاری از دیگر علوم در خدمت خود گرفته و از نظر دامنه موضوعی بسیار گسترده شده است.

باستان‌شناسی از جمله رشته‌هایی است که به‌ سبب ماهیت جست‌وجوگرانۀ خود و نیز آمیختگی با فعالیت‌های میدانی از جذابیت خاصی برخوردار است.

دانش‌آموختگان باستان‌شناسی دورنماهای حرفه‌ای متنوعی پیش روی خود دارند که مهم‌ترین آن‌ها در نهادهای زیرمجموعۀ وزارت میراث فرهنگی، صنایع‌ دستی و گردشگری است. علاوه ‌بر آن، باستان‌شناسان می‌توانند در نهادهای آموزشی، وزارتخانه‌های مرتبط با امور عمرانی و توسعه‌ای و فرهنگی، دادگستری، شهرداری‌ها و بسیاری از نهادهای پژوهشی مرتبط با حوزه‌های فرهنگ و تمدن ایران مشغول به کار شوند.

گروه باستان‌شناسی

گروه باستان‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی با این رویکرد و تعریف از باستان‌شناسی) باستان‌شناسی به منزله انسان‌شناسی) در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی شکل گرفت؛ مجوز تاسیس گروه باستان‌شناسی با حمایت و همکاری گروه فلسفه، به‌ویژه آقایان دکتر محمد ایلخانی و دکتر علی‌اکبر مسگری و حمایت آقای دکتر حکمت‌اله ملاصالحی پس از تصویب در دانشکده، با موافقت شورای دانشگاه در سال 1388 صادر شد.

با استخدام آقای دکتر حمیدرضا ولی‌پور در سال 1389 روند تأسیس و توسعه گروه آغاز شد. سرانجام پس از طی مراحل مختلف با تلاش‌ها و پیگیری‌های مجدانه ایشان، که تا سال 1396 مدیریت گروه را نیز بر عهده داشتند، و با فراهم نمودن امکانات فیزیکی و ساختاری برای گروه، به طور عملی گروه باستان‌شناسی در سال 1391 تأسیس شد. در سال‌های بعد با جذب خانم دکتر نگین میری و آقای دکتر امیرصادق نقشینه، شرایط پذیرش دانشجو فراهم شد و در نیمسال دوم سال تحصیلی 1394-1393 نخستین گروه از دانشجویان کارشناسی ارشد باستان‌شناسی در دو گرایش باستان‌شناسی پیش از تاریخ و باستان‌شناسی دوران تاریخی تحصیل خود را در گروه آغاز کردند. طی سال‌های بعد آقایان دکتر کورش محمدخانی، دکتر علی بهادری و دکتر کامیار عبدی نیز به گروه اضافه شدند. گروه باستان‌شناسی همچنین از حضور آقای دکتر ملاصالحی در مقام عضو وابسته، بهره‌مند است.

در حال حاضر گروه باستان‌شناسی در دو مقطع کارشناسی و کارشناسی‌ارشد دانشجو می‌پذیرد. دانشجویان باستان‌شناسی در مقطع کارشناسی با مبانی نظری و عملی و روش‌شناختی باستان‌شناسی، تاریخچۀ علم و اندیشۀ باستان‌شناسی، رابطۀ باستان‌شناسی و دیگر علوم، باستان‌شناسی ایران فرهنگی در ادوار گوناگون پیش از تاریخ، تاریخی و اسلامی و نیز برهمکنش‌های منطقه‌ای در آسیای غربی یا خاور نزدیک در این دوران از منظر باستان‌شناسی  آشنا می‌شوند.

علاوه‌ بر ‌این، بخشی از آموزش باستان‌شناسی در مقطع کارشناسی به آموزش‌های عملی اختصاص دارد و در طول این دوره، دانشجویان روش‌های کاوش و بررسی آثار باستانی و نحوۀ ثبت و ضبط و مستندسازی و بررسی یافته‌های باستان‌شناختی را نیز می‌آموزند. به‌ این ‌ترتیب، در پایان دورۀ کارشناسی، دانش‌آموختگان باستان‌شناسی از دانش لازم دربارۀ این رشته، باستان‌شناسی ایران فرهنگی و خاور نزدیک و نیز مهارت‌های عملی برخوردار خواهند بود.

در مقاطع تحصیلات تکمیلی دانشجویان باستان‌شناسی علاوه بر بررسی و ارزیابی مدارک باستان‌شناختی در محدوده دوره‌های فرهنگی فلات ایران، می‌توانند رویکردی موضوعی نیز در پژوهش اتخاذ کنند؛ مزیت این رویکرد در این است که دانشجویان به جای پژوهشهای توصیفی، همزمانی و منطقه‌ای می‌توانند به بررسیهای تحلیلی، درزمانی و فرامنطقه‌ای نیز بپردازند. در گروه باستان‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی، دانشجویان مقطع کارشناسی‌ارشد می‌توانند بر حسب علاقۀ خود در یکی از سه گرایش باستان‌شناسی پیش از تاریخ ایران، باستان‌شناسی دوران تاریخی و باستان‌شناسی دوران اسلامی (تمدن و فرهنگ اسلامی ایران و سرزمین‌های دیگر) تحصیل کنند.  

نخستین قدم‌ها برای بازنگری عناوین و سرفصل‌های دروس باستان‌شناسی، برای نظام درسی مقطع کارشناسی ارشد باستان‌شناسی پیش از جذب دانشجو در سال 1393 انجام شد. بدین ترتیب، پس از گذشت چندین دهه آموزش باستان‌شناسی در نظام آموزش عالی ایران و پس از بازنگری‌های اوایل دهه شصت شمسی، این نخستین اقدام عملی در بازنگری دروس این رشته پس از سه دهه بود. 40% از برنامه بازنگری‌شده کارشناسی ارشد باستان‌شناسی در سال 1393 و پس از طی مراحل اداری و آموزشی اجرا شد و اعمال باقی این تغییرات نیز در قالب بازنگری کلی عناوین و سرفصل‌ها در فرایند تصویب است. در همین راستا و پس از اخذ مجوز تاسیس مقطع کارشناسی باستان‌شناسی در سال 1398، تمامی عنوان‌ها و سرفصل‌های درسی مقطع کارشناسی باستان‌شناسی نیز به شکل یکپارچه با توجه به نیازها و پیشرفت‌های چند دهه اخیر در امر آموزش کارشناسی باستان‌شناسی مورد بازنگری کامل قرار گرفت. برنامه درسی کارشناسی باستان شناسی تدوین شده در گروه، از سوی دفتر برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری جایگزین برنامه مصوب سال 1365 و به تمامی دانشگاه‌های کشور شد.

گروه باستان‌شناسی به‌ جز فعالیت‌های آموزشی، چندین برنامۀ پژوهشی را در دستور کار خود داده است؛ برنامۀ پژوهشی کلان گروه تمرکز بر باستان‌شناسی دشت «ری کهن» است و مقرر شده با تاسیس «مرکز پژوهش‌های میدانی باستان‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی» در پایگاه تپه میل، فعالیت‌های آموزش میدانی گروه نیز در همین پهنۀ فرهنگی و جغرافیایی انجام شود. از دیگر برنامه‌های پژوهشی گروه می‌توان به فعالیت‌های بین‌المللی علوم میان‌دانشی باستان‌شناسی در محوطۀ میراث جهانی پاسارگاد و دشت مرغاب پاسارگاد اشاره کرد که با عقد تفاهم‌نامۀ همکاری آموزشی و پژوهشی بین دانشگاه شهید بهشتی، دانشگاه لیون ۲ فرانسه و پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری از چند سال گذشته در حال انجام است. همچنین با عقد تفاهم‌نامۀ همکاری میان دانشگاه و موزۀ ملی ایران، پژوهش دربارۀ مجموعۀ مواد فرهنگی موزۀ ملی و انتشار آن‌ها با همکاری این دو نهاد در چشم‌انداز پژوهشی گروه تعریف شده است.